EPÍLOGO FILLOS ILUSTRES

Con esta serie de artigos  sobre persoeiros lalinenses, publicada en Faro de Vigo e agora recollidos nesta publicación, nos propuxemos axudar a divulgar e a recordar a existencia dalgúns "fillos ilustres" de Lalín e, de camiño, contribuír a corrixir algunhas inexactitudes biográficas cometidas por outros, desas que, repetidas varias veces, seica semellan converterse en verdade (como a adscrición do mestre César Oro á Universidade de Harvard). Foi o tempo de lembrar que algunha destas figuras históricas (é o caso de Gil Taboada) está esquecida polos nosos gobernantes; de poñer en evidencia a riqueza que se perde se se agochan á memoria os legados científicos e intelectuais (Padre José García, Benito Varela, Xosé Rodríguez…); de facer ver, a quen atinxa, ou de pór de relevo a transcendencia de determinadas fazañas realizadas por outros que, sendo recordadas, non son debidamente valoradas, coma é o caso de Loriga e o seu papel no desenvolvemento do autoxiro.

O período empregado na súa elaboración serviunos para comprobar a falta de información municipal, mesmo dun arquivo mínimo actualizado, de honores e recoñecementos non só como fillos "ilustres", senón tamén de concesión de tratamentos honoríficos como "predilecto" ou "adoptivo". Un redactor da delegación do xornal non foi quen de conseguir, en catro meses, unha listaxe de persoas con recoñecemento institucional e outra coa normativa municipal sobre a materia. No mesmo plano, é absolutamente imperdoable que o medio de comunicación institucional que é a web municipal só recolla, coa consideración de Fillos ilustres, a Joaquin Loriga, ao Matemático Rodríguez, a Laxeiro, a Ramón Aller e a Calvo Garra. Inxustificable aldraxe á memoria de, cando menos, unha ducia de lalinenses que forman parte dunha historia que transcende o local para asentarse no eido do nacional e do internacional, nos campos da ciencia, da administración ou das artes.

Como en varias ocasións advertimos ao longo da serie de reportaxes, están todos os que son... e, seguramente, sono tamén algúns que non están! Pechamos esta serie de biografías-reportaxes co agradecemento aos que colaboraron na súa realización, que xa foron citados no posdata de cada artigo, e co compromiso de que non fique nunha acción dun día.

"É sen dúbida desexable ter antepasados ilustres, pero o mérito é todo deles"

Plutarco

"A xente que nunca se preocupa polos seus antepasados xamais ollará cara á posteridade"

Edmund Burke

P.D. Este blog non ten máis obxectivo que axudar a coñecer e apreciar o legado dos fillos ilustres desta terra.

Xosé Cuiña Crespo

Concelleiro, alcalde, deputado provincial e autonómico, presidente de Deputación, conselleiro e empresario: Xosé Cuiña Crespo (Prado, 25 de febreiro de 1950). Dificilmente podería o autor delimitar onde acaba a persoa e comeza a personaxe. Xosé Cuiña é o principal protagonista, e seguramente impulsor, do período de maior desenvolvemento socioeconómico experimentado polo Concello de Lalín na súa historia. Deu pulo a numerosas infraestruturas sen caer en proxectos megalómanos, ós que tan dados son algúns políticos.

"O fillo do muiñeiro" foi o seu slogan persoal, unha sorte de marca que soubo acuñar e aproveitar en beneficio propio e do seu modelo para o país: a articulación dun movemento social e político cunha clara orientación galeguista, na que o motor eran as pequenas e medianas vilas galegas. Fronte a esa filosofía, e iso marcaría parte da súa carreira política, estivo o cada vez maior e máis poderoso sector "urbanita", no que funcionarios, mestres universitarios e profesionais liberais eran maioría. Ós primeiros, representados por Cuiña (tamén por Baltar, Cacharro...), e ós segundos, habilmente "xestionados" onte e hoxe por José Manuel Romay e o seu avantaxado alumno político Mariano Rajoy, recoñécenselles como "os da boina e o birrete", unha frase simbólica na que quedan recollidas as dúas sensibilidades.

A súa traxectoria empresarial está vinculada á empresa Inasus, orixe do que, co tempo, se converteu en grupo empresarial familiar. Os seus intereses empresariais estiveron intimamente ligados ós conflitos políticos dos que foi protagonista e á súa "caída en desgraza" e dimisión do Goberno de Manuel Fraga, logo dunhas compras de material feitas pola Xunta a unha empresa a el vencellada para traballos de loita contra a vertedura do Prestige. Unha adquisición que tivera que ver máis coa urxencia e necesidade de dispoñer do material, pois non mediara beneficio ningún, nin sequera simbólico, como demostrou unha comisión de investigación parlamentaria… Pero a ocasión foi planificada e executada "en clave de sucesión" dende dentro do propio partido, forzando unha dimisión que tivo máis de desgaste que doutra cousa e desenmascarando un bo número de "membros da boina" que mudaron de bando e situaron á fin a Núñez Feijóo na sucesión política, primeiro,  e logo institucional de Manuel Fraga en Galicia.

Xosé Cuiña nace no seo dunha modesta familia un 25 de febreiro de 1950. Fórmase nos institutos de Lalín e Vilagarcía de Arousa e cursa Bioloxía até cuarto, con algunhas materias pendentes de anos anteriores. Cazador, xa de novo preside a Sociedade de Caza de Lalín, o seu primeiro trampolín político. Casa con María do Carme Aparicio, con quen ten dous fillos, Rafael e María. Incorporado por Luís González Taboada, Licho, á corporación municipal; dende 1973 é concelleiro polo "tercio familiar" (durante a ditadura, este grupo de concelleiros constituíase por elección entre os veciños cabeza de familia, xunto co tercio sindical e os propostos polo gobernador civil, abrindo as portas a persoas non vinculadas ó réxime franquista) e seis anos máis tarde preséntase á alcaldía como independente nas primeiras eleccións democráticas, en abril de 1979.

O 14 de agosto de 1987, logo das municipais, substitúe a Fernando García del Valle na Deputación de Pontevedra como presidente, cargo que deixará xunto coa alcaldía de Lalín o 3 de febreiro de 1990, trala vitoria do Partido Popular nas eleccións autonómicas. Faino para asumir a carteira de Obras Públicas, con Manuel Fraga como presidente.

Como alcalde de Lalín artellou unha vila que fora medrando desordeadamente arredor do cruzamento das estradas Vigo-Lugo e Ourense-Santiago, abrindo novas rúas que permitiron a construción de centos de novos edificios e impulsando así o seu crecemento urbano. Neste tempo creáronse numerosas infraestruturas de servizos sociais, lúdicos e deportivos. Lalín tomou forza como centro de produción téxtil e de produtos para o agro e a gandaría, o que motivou a creación de postos de traballo que a transformaron no eixo de servizos da zona centro de Galicia. Foi a época das obras útiles e prácticas.

Como presidente da Deputación de Pontevedra  destacou polo seu esforzo descentralizador, tanto nas decisións como nas inversións. Coma el mesmo subliñou no seu día, era "o primeiro presidente en 150 anos de historia da institución, non residente nas cidades (Vigo ou Pontevedra)". Acadou un alto grao de popularidade no seu contorno político por esa visión do territorio e as súas necesidades, axudado dunha razoable situación económica que permitiu milleiros de "pequenas obras" e o crecemento doutras tantas aldeas, barrios ou vilas da provincia. Non esquecer a cultura e a importancia das actividades agro-gandeiras e as súas necesidades foi outro dos seus acertos.

O seu labor institucional e a súa habilidade persoal facilítanlle "penetrar" no tecido social e político de cada vila e tecer lazos de amizade, principalmente coas provincias de Lugo e Ourense, que o situarán nun plano de relevancia cando se articula a operación retorno de Fraga a Galicia como candidato á Xunta, na que Romay Becaría actuaría de principal cicerone, pero na que Cuiña xogaría un papel fundamental en aspectos relacionados coa mobilización popular e co financiamento da campaña.

Como conselleiro de Política Territorial, Obras Públicas e Vivenda (dende o 6 de febreiro de 1990 ó 18 de xaneiro de 2003), deulles pulo ás entón coñecidas como vías rápidas, ás varias autovías e autoestradas e á creación dunha ampla rede de parques empresariais (entre eles o de Lalín). Puxo en marcha o proxecto da autovía central Santiago-Lalín-Ourense e mantivo unha permanente actitude reivindicativa ante o Goberno central en asuntos como os portos, o AVE e as autovías de conexión co resto da Península.

Puxo en marcha a Lei de ordenación do territorio de Galicia e a Lei de ordenación urbanística e protección do medio rural. En materia de vivenda experimentouse un desenvolvemento exponencial co arranque de programas de fomento da rehabilitación e da construción de vivenda protexida, que arredaron a centos de galegos da infravivenda e do chabolismo. Dimite o 13 de xaneiro de 2003, logo de filtrarse dende "entornos cercanos" ó PPdeG a compra por parte da Xunta de material para traballos de limpeza da vertedura do Prestige a unha empresa a el vinculada.

Paralelamente ó desempeño das súas función institucionais, foi crecendo o seu poder político. Durante a década dos 90 foi o secretario xeral do Partido Popular de Galicia e, dende a chegada ó poder de Manuel Fraga até o seu pasamento, parlamentario galego. No plano estritamente político foi acentuando o seu perfil galeguista, con amplas coincidencias con Manuel Fraga pero distanciado dos "valores emerxentes" do partido, como Núñez Feijóo. Desta etapa é o outro "título" que lle foi atribuído e do que non se molestaba en fuxir: "delfín", que refería a súa posición privilexiada na sucesión de Manuel Fraga, con quen "cociñou" conceptos como os de autoidentificación ou administración única, como fórmula para contrarrestar o de autodeterminación, defendido polos nacionalistas.

No congreso de 2005 non foi quen de se facer cos apoios precisos para o seu nomeamento como sucesor de Manuel Fraga na candidatura á Xunta polo PPdeG, e retirouse da primeira liña política, agás no seu papel como deputado. Non foi, a pesares de que moitos o quixeron presentar así, o cuarto "fillo devorado polo Deus Fraga", despois de Verstrynge, Mancha e Barreiro. Pola contra, foi leal a un home cando este lle pediu que deixara os seus cargos polo ben dunha reelección nas autonómicas que non se chegaría a producir.

En xuño de 2003, meses despois da súa dimisión, xuntaba a representantes de varios medios de comunicación para lles comunicar o seu "retorno" á actualidade política. Facíao no seu muíño de Prado, o mesmo marco que unhas semana antes elixira para manter un reencontro a soas con Manuel Fraga. Alí lembraba: "Teño vocación política e non vou renunciar a ela en ningunha circunstancia. Pero tamén se pode exercer esa vocación como militante, defendendo unha lingua, unha cultura e unha idea como pobo e animando a outros a facer o mesmo. Eso tamén é facer política". E esta podería ser unha das frases que mellor definan o seu “legado” político.

Unha enfermidade impídelle a "resurrección política" que moitos esperaban, boa parte destes con máis temor que outra cousa. Falece en Compostela ós 57 anos o 28 de Nadal de 2007. Ese día dos Inocentes finaba o que podemos considerar último Fillo Ilustre de Lalín.

P.D.: Na miña tarefa como xornalista, na COPE e na TVG en Compostela, vivín os seus primeiros anos como conselleiro de Política Territorial (Obras Públicas primeiro). "Sufrino" como xestor na miña etapa como xefe do gabinete de prensa do Instituto Galego de Vivenda e Solo, do que el era presidente, en calidade de conselleiro do ramo. Fóra de reflexións persoais, de ámbalas etapas quedoume o convencemento de que se trataba dun home chamado a deixar unha pegada na historia de Galicia ("obras son amores, que no buenas razones", di o refraneiro español) e que mantivo sempre a súa condición de lalinense por riba de moitas outras consideracións, e ese "lalinesismo" foi utilizado en contra del, en moitas ocasións dun xeito insidioso.

Pouco se parece o PPdeG de hoxe ó que "pilotou" Xosé Cuiña durante unha década, o mesmo tempo que o partido empregou para conseguir borrar case por completo a figura deste lalinense da súa historia oficial: a sección Historia do Partido Popular da web do PPdeG resume en liña e media esta longa etapa política, fronte ás abondosas referencias institucionais feitas ó resto dos "protagonistas", e só cita ó entón secretario xeral nunha ocasión, e obviando o seu nome.


® Benito García / Faro de Vigo
O uso total ou parcial deste texto está autorizado, supedidato á cita da súa  fonte orixinal

Unha fundación para Alfonso Sucasas

O pasado 10 de xuño publicabamos nestas mesmas páxinas a primeira parte deste Fillos Ilustres dedicado a Laxeiro e Sucasas. Aínda que inconscientemente, presumíase entón a proximidade dun fatal desenlace ao reflectir a súa situación actual coa frase "de saúde delicada a estas alturas". Apenas dúas semanas despois coñeciamos a nova do seu pasamento, con 72 anos, na súa casa de Vila de Cruces. Alfonso Sucasas Guerra (Goiás / Lalín, 1940 – Ferreirós / Vila de Cruces, 2012) deixa muller, moitos amigos, máis admiradores da súa obra e, disque, dúas ducias de traballos "inacabados".

"Os cadros están aí para que falen e punto". Estas palabras son súas e definen moi ben o seu pensamento. Logo de formarse na Escola de Artes e Oficios de Lalín e, durante unha breve tempada, en Madrid, con dezaoito anos emigra a Venezuela. Para aló marcha decepcionado tras suspender o exame de acceso a Belas Artes pero coa intención firme de formarse artisticamente. Virá despois unha segunda etapa marcada pola súa viaxe ó Brasil, que o axudará a desenvolver a súa vocación en plenitude. En terras brasileiras, ademais de formarse como pintor, traballa como publicista e decorador, até que regresa a Galicia en 1968, xa cunha pequena e esperanzadora colección realizada. Dende entón, Santiago, Vigo e Lalín serán sucesivos e recorrentes destinos nos que vivir e pintar. O retorno a Galicia "resucita" as estampas de labregos, actividades agrarias, feiras, festas, paisaxes rurais... que durante a súa etapa americana gardou na memoria. Crea obras influído, máis que por outros pintores, pola situación social e política de cada momento.

Ó contrario de moitos dos seus contemporáneos, Sucasas vive case que á marxe dos círculos culturais, entregado ó traballo. Este feito fai que non se poida falar del coma un "pintor de etapas" segundo as influencias externas. Crea "libre", coa figuración como referente, "clásico"... Nos oitenta é xa un pintor "de éxito". A principios deste 2012, e sobre esta cuestión, afirmaba: "A miña vinculación co mundo cultural durante os últimos anos ten sido nada de nada de nada. Convertinme nese aspecto nun franciscano que foxe do mundo para poder pintar o que a min me dá a gana. Non quero influenzas de fóra".

O profesor de Historia da Arte Xerardo Fentanes, lalinense e amigo persoal de Sucasas, defíneo coma "un home apaixonado da vida", que "pintou co corazón o que levaba dentro, fóra de movementos e de diñeiro", e "a súa obra reflícteo". O folleto dunha recente exposición de obras súas dicía ao respecto dun dos seus cadros (Campesinas): "Sucasas, al igual que otros muchos pintores de fuerte arraigo a su tierra, encuentra en la realidad que lo rodea una fuente inagotable de inspiración. Su manera de interpretar la vida se traduce en las pinturas que buscan la memoria de la identidad, el sentido primitivista del mundo popular, los campesinos, las rotundas mujeres gallegas. La resolución, en estas tres campesinas, de unas formas subjetivadas e idealizadas, no implica la pérdida de la verdad que encierran. Las figuras conjugan rudeza e ingenuidad. Los colores se aplican espontáneamente. El carácter volumétrico de las figuras se refuerza con las gruesas u directas líneas de contornos, evidenciando un expresionismo de apariencia templada y esquemática". Probablemente, só probablemente, é unha descrición aplicable a moitas das súas obras e até a parte da súa vida artística.

Sucasas dicía ser pintor "dende neno". Retratos, espidos e escenas costumistas suman a maior parte da súa produción pictórica. A súa última exposición tivo lugar en Vigo a principios de ano. As protagonistas eran 35 pezas que conformaban unha retrospectiva na que se puideron ver mesmo traballos realizados durante a súa estadía americana, onde experimentou co abstracto que, co tempo, quedaría só para presumirse no interior das figuras que pintaba.

Obras súas colgan hoxe nas paredes das máis importantes salas de exposicións, pero tamén en moitas casas e empresas, do mesmo xeito ca nas principais institucións galegas, como o Parlamento de Galicia, onde se poden admirar Antroido 1 e 2, e Follas.

Pasou os últimos anos da súa vida na compaña da súa esposa María Espinosa Borrego, na vivenda familiar e casa de turismo rural de Ferreirós, en Vila de Cruces, e os últimos meses levando con suprema elegancia e discreción a enfermidade que acabou coa súa vida. O ilustre pintor lalinense foi despedido por centos de veciños primeiro na capela ardente instalada no Museo Municipal Ramón María Aller e despois, no funeral. Pola súa banda, o Goberno municipal expresou a súa dó declarando dous días de loito oficial.

P.D.: A creación dunha fundación que conserve, divulgue e manteña o seu legado é agora algo máis ca unha posibilidade, é unha obriga. Este era o desexo de Alfonso Sucasas. Será o mellor recoñecemento á figura deste ilustre lalinense.


® Benito García / Faro de Vigo
O uso total ou parcial deste texto está autorizado, supedidato á cita da súa  fonte orixinal

Os nosos artistas (II)

A excepción de Ramón Aller e Loriga Taboada, son os  pintores os únicos "ilustres lalinenses" aceptablemente coñecidos polos seus veciños e, con Ramón Aller, os únicos habitantes desta vila amplamente distinguidos fóra dela. Esa é a razón pola que esta entrega está dedicada de xeito conxunto ós pintores que deu Lalín e que, co seu traballo, honran tamén a terra que os viu nacer. Catro son os nomes que destacan: Laxeiro, Sucasas (ós que dedicamos a primeira entrega), Lamazares e Aymerich.

Antón Lamazares (Maceira, 1954): París, Nova York, Madrid, Berlín...

A aldea marcou os seus primeiros anos de vida: as tarefas agrarias, as paisaxes, a pequena escola... Pasa parte dos anos sesenta interno no Convento franciscano de Herbón, onde esperta o seu interese por ler e escribir poesía, e se volve un devorador de libros clásico.

Autodidacta, a Lamazares atópanselle influencias de Laxeiro, pero tamén de artistas dos que vai coñecendo a súa obra en viaxes e visitas a museos e exposicións: Tàpies, Miró, Francis Bacon, Van Gogh...

Co comenzo dos setenta, e despois dunha longa viaxe por Europa, fixa a súa residencia en Barcelona, onde chega a traballar como obreiro na construción para poder sufragar os custos dos estudos de arte. Na cidade condal mergúllase nos museos e salas de exposicións e é alí tamén onde a súa afección pola poesía rexorde.

A finais dos setenta trasládase a Madrid, onde vive con intensidade a vida cultural da capital e o inicio dunha fonda actividade pictórica que se prolongará durante as dúas décadas seguintes, período no que comeza a residir longas tempadas en Bruxelas, Nova York, Barcelona, Salamanca, París... con numerosas viaxes a outras cidades de Europa, América e Asia. Así até descubrir o feitizo de Berlín, onde reside dende 2004. Son anos nos que as súas exposicións se suceden e multiplican case sen interrupción e nos que vai sumando numerosos recoñecementos, entre eles, o Premio Laxeiro á traxectoria artística, a Insignia de Ouro da Universidade de Santiago e a Medalla Castelao.

Din del que "é un pintor de series" máis que de etapas. A elas refírese con nomes tan suxestivos como Lugar Donsión, Pol en Adelán ou E fai frío no lume, esta última marcada pola morte do seu pai. Pero de Lamazares non convén perder de vista os seus gravados ou os seus traballos en papel e, por suposto, os seus poemas.

O éxito co que recollen as crónicas o máis dun cento de exposicións individuais e o dobre de colectivas dan exemplo do interese que esperta a obra de Lamazares por todo o mundo.

Guillermo Aymerich Goyanes. Lalinense, di que naceu "por casualidade" en Santiago, en 1964. Logo da súa estancia xuvenil en Porto Rico, viaxa a Valencia para estudar, primeiro, e doutorarse, despois, en Belas Artes pola súa Universidade Politécnica. Profesor (esporádico) desta institución e, sobre todo, artista e viaxeiro impenitente, neses anos é un habitual da Algarabía e a Foliada do recordado Luís Areán. A música, nomeadamente a de "valores lalinenses", como a do propio Areán ou a do Xocas, é unha constante na súa vida, como o Lalín ó que regresa periodicamente. "O retorno sempre vén ben para entender mellor isto e valoralo máis. E a comida", afirma.

Cualifícase a si mesmo coma un "pintor picante" (o marketing tamén é cousa das artes) e defínese como "pintor, viaxeiro, rastafari e pangalaico que se mestura en distintos puntos do globo". Ten exposto e espalladas obras polo mundo enteiro –25 exposicións individuais, máis de 200 colectivas e obras expostas en 30 museos dos cinco continentes–. Froito da súa peripecia vital, Europa e China son referencias periódicas para a súa residencia e para o seu traballo. Ó "país roxo" únelle, ademais do profesional, a súa parella Wifi, modelo e cantante, un motivo máis para alongar a súa actual estadía en Pequín.

Xustifica o seu espírito viaxeiro e a influencia de cada lugar no seu traballo comparando a pintura coa cociña: "Non te podes limitar a unha despensa local". Cada estada xera unha serie, unha colección, unha obra...

P.D.: A lista de artistas lalinenses é ben máis longa. Como recordabamos no capítulo En feminino, lembramos a Mª do Carme Calviño Iglesias, pintora nada na Xesta no ano 1938, de familia de mestres e afincada dende nova na Coruña, onde desenvolve os seus estudos artísticos e realiza boa parte do seu traballo pictórico. Tamén é de salientar o traballo do tristemente desaparecido Willy, pois moitas das súas obras (e até algunha reprodución) dan vida a moitos lugares da súa vila. E novos valores como Álvaro Negro, Miguel Calvo –Misha Bies Golas– ou os Payo... Homes e mulleres que dotan esta terra desa sensibilidade que a distingue doutras.


® Benito García / Faro de Vigo
O uso total ou parcial deste texto está autorizado, supedidato á cita da súa  fonte orixinal

Os nosos artistas (I)

José Otero Abeledo, Laxeiro, Alfonso Sucasas, Antón Lamazares e Guilermo Aymerich son as catro patas que sustentan o banco (o cabalete de pintor, deberiamos dicir) da expresión pictórica da capital de Deza. Catro nomes que, pola súa "contundencia" artística, deixan pequenos, aínda que sen lle restar mérito ningún, a outras ducias de artistas plásticos xurdidos nesta fértil terra, sendo merecentes de recoñecemento e recordo.

Se por algo destaca Lalín nos últimos 100 anos é pola extensa colleita de artistas de primeiro nivel que ten dado. Moitos deles acadaron relevancia internacional, pero todos ficaron cun pé na terra na que abrollaron, coma se dela chuchasen a enerxía precisa para seguir creando.


José Otero Abeledo - Laxeiro: Nace en 1908 na cerna da parroquia lalinense de Donramiro, ao carón da escola e do edificio que fora concello. Morre en Vigo en 1996. Os primeiros anos discorren no seo dunha familia de sete irmáns –el era o maior– que pronto emigra a Cuba, onde o luso Moreiras, mestre seu, marcará a súa vocación artística e o interese pola vida cultural da Habana. Volve adolescente para Lalín, onde reparte o seu tempo entre a pintura e a profesión de barbeiro, coa que percorre as feiras e vive escenas que logo reflectirá nos seus debuxos. Nace así o gran retratista que analiza con suma precisión a tipoloxía do campesiñado galego. 
Sucesivas axudas públicas permítenlle formarse e viaxar acotío a Madrid, onde comeza a frecuentar faladoiros e a compartir xuntanzas de intelectuais galegos, entre os que se atopaban Vicente Risco, Castelao, Suárez Picallo ou Otero Pedrayo, e, de camiño a elas, visitas e máis visitas ó Museo do Prado. De volta a Galicia é xa un pintor "consolidado". Casa entón con Luisa Villamarín e, froito da relación, nace Mari Cruz Otero. Frecuenta os cenáculos artísticos de Compostela como xa fixera antes da súa estadía madrileña e, logo dunha breve tempada na capital provincial, fixa a súa residencia en Vigo, que, xunto con Lalín, van ser "domicilio recorrente" para Laxeiro.


É un dos máis claros representantes do que se deu en chamar "vangarda histórica galega", un grupo de renovadores que sitúan Galicia no mapa mundial da plástica. Coma "un fabulador plástico", así se pode resumir o seu perfil artístico, botando man dunha das terminoloxías que se teñen empregado para definir a súa obra. Se falamos de influencias, Laxeiro bebe do Románico e do Barroco galego, do Picasso neoclásico, do expresionismo europeo ou do Goya máis negro. Gran debuxante, ten deixado centos de traballos espallados polo mundo, moitos en panos de mesa, manteis ou simples cuartillas.


Nos primeiros anos foi considerado un escultor da pintura –"estética granítica", seica lle chaman os que disto "entenden"–, por tomar da escultura en pedra de Galicia a inspiración. Negros e ocres, e lenzos con escaso "aire", saturados as máis das veces, danlle continuidade ó seu traballo, até chegar á época máis influenciada por Goya. Eran os tempos en que escenas tradicionais da terra, ritos, celebracións... tomaban protagonismo. 
Corren os anos 50 e Laxeiro cruza de novo o Atlántico, desta volta cara a Bos Aires. Na capital arxentina permanece vinte anos nos que, paradoxalmente, é influenciado polos artistas europeos do momento, nomeadamente franceses, cun expresionismo un tanto irreal ás veces. A súa pintura tórnase máis sinxela, menos cargada que no período precedente pero sen conceder aínda grandes espazos "baleiros" ó lenzo, que gaña en color.


En 1972, xa de volta en España, Madrid, Lalín e Vigo son lugares de longas estadías que vai alternando sen fin, situándose á cabeza do coñecido como movemento Atlántica. Os oitenta e os noventa son anos dun especial recoñecemento en vida da súa obra: organízanse máis de medio cento de mostras individuais, Vigo dedícalle un museo, recibe a Medalla de Lalín, o Pedrón de Ouro, a Medalla Castelao, a Medalla de Ouro do Concello de Vigo e a Medalla Curros Enríquez, e institúese a Bienal Laxeiro de Lalín.


Alfonso Sucasas Guerra (Goiás, 1940): "Os cadros están aí para que falen e punto". A frase é súa e define moi ben o seu pensamento. Logo de formarse na Escola de Artes e Oficios de Lalín e, durante unha breve tempada, en Madrid, con dezaoito anos emigra a Venezuela xa coa intención de formarse artisticamente. Virá despois unha segunda etapa marcada pola súa viaxe ó Brasil, que o axudará a desenvolver a súa vocación en plenitude. En terras brasileiras, ademais de formarse como pintor, traballa como publicista e decorador, até que regresa a Galicia en 1968. Dende entón, Santiago, Vigo e Lalín serán sucesivos e recorrentes destinos nos que vivir e pintar. Crea obras influído, máis que por outros pintores, pola situación social e até política de cada momento. Ó contrario de moitos dos seus contemporáneos, Sucasas vive case que á marxe dos círculos culturais, entregado ó traballo. Este feito fai que non se poda falar del como un "pintor de etapas" segundo as influencias externas.


De saúde delicada a estas alturas, Sucasas di ser pintor "dende neno". Retratos, desnudos e escenas costumistas suman a maior parte da súa produción pictórica.

NOTA: Sucasas falecería poucos días despois de escribirse este artigo, ver obituario: http://ilustreslalinenses.blogspot.com.es/2012/07/unha-fundacion-para-alfonso-sucasas.html


® Benito García / Faro de Vigo
O uso total ou parcial deste texto está autorizado, supedidato á cita da súa  fonte orixinal

Wenceslao Calvo Garra

260 publicacións e comunicacións científicas e de investigación –apúntome ós que atribúen á condición de científico o descubrimento de algo e á de investigador en profundidade o coñecemento sobre algo concreto–. Esta espectacular cifra dá boa mostra do traballo investigador dun lalinense e dos seus esforzos, grazas ós que se ten avanzado moito en determinadas materias médicas. Neuropatólogo e radiopatólogo de formación e vocación, interesado polos estudos de tumores, traballou na Universidade de Valencia, no Laboratorio Nacional de Brookhaven de Nova York, na facultade de Medicina de Winston-Salem (Carolina do Norte), no Instituto de Hematoloxía da Universidade de Friburgo (Alemaña) e na Comisión Europea de Enerxía Atómica (Euratom). En 1968 trasládase á por entón recén nacida Universidade de Ulm. Wenceslao Calvo Garra nace en Lalín en 1921 e morre en Ulm (Alemaña) en 2003, logo dunha longa e frutífera vida, tanto no persoal coma no profesional.

Nace o que sería ilustre doutor nunha época complicada e convulsa, social, política e economicamente falando, en España. Ese mesmo ano, outro ilustre lalinense, Joaquín Loriga Taboada, convertíase nun dos primeiros pilotos de combate aéreo de España e participaba na guerra de Marrocos. Tamén entón, outro lalinense ilustre, Ramón Aller Ulloa, un astrónomo xa consolidado e recoñecido, viña de publicar Algoritmia. Nunhas leiras, a carón do observatorio de Aller, xogaba un neno de doce anos, Enrique Vidal Abascal, que acabará sendo o alumno avantaxado e “sucesor intelectual”, como matemático e astrónomo, de don Ramón.

Numerosas referencias xornalísticas e biográficas citan a Calvo Garra como valenciano; seguramente por terse formado nesa cidade e vivir nesa boa terra parte da súa vida: o seu pai, Alfonso, chegou ó servizo de correos de Lalín procedente desas terras mediterráneas. Aquí casou con María Garra, lalinense de ascendencia compostelá. Sendo moi novo, a familia trasládase, por razóns laborais do cabeza de familia, primeiro a Vilalba e logo a Requena, en Valencia, onde Wenceslao comeza a estudar o bacharelato. Durante a Guerra Civil regresa coa nai e a irmá a Lalín, onde continuará os estudos, que remata en Compostela. Cando finaliza a contenda, a familia volve reunirse en Valencia, onde estuda Medicina na Universidade da capital, a mesma onde máis tarde sería profesor de Anatomía Patolóxica e onde estreita lazos cunha antiga compañeira de colexio, Raquel García de Leonardo, con quen casa en 1947. Especialízase en Anatomía Patolóxica e investiga no laboratorio anatómico dirixido polo compostelán doutor Goyanes nunha época na que tamén principia a docencia, ó ser nomeado profesor axudante de clases prácticas.

Cunha bolsa de estudos do Consello Superior de Investigacións Científicas, Calvo Garra continúa a súa formación en Lisboa, a onde viaxa xa pai da súa filla María Raquel, a primeira dos cinco que chegará a ter. No Instituto Neurolóxico traballa no equipo do profesor e Nobel de Medicina Egas Moniz, todo un especialista no comportamento dos vasos e arterias. Afonda tamén nos seus coñecementos en anatomía patolóxica e realiza os primeiros traballos sobre as consecuencias das radiacións nucleares sobre o sistema sanguíneo, especialidade que, cos anos, acabará por converterse na súa tarefa principal, dándolle sona mundial.

A Fundación Rockefeller concédelle unha bolsa de estudos para seguir afondando nos seus coñecementos, razón pola que viaxará ó Instituto Neurolóxico de Montreal grazas a unha invitación do doutor Struthers, membro do comité de dirección desa organización. Na cidade canadense Calvo Garra permanece un curso académico, deixando durante ese tempo a familia en Valencia, por estar recén nacido o seu segundo fillo.

Doutórase en Madrid en 1950, ano no que obtén, ademais, o premio Ramón y Cajal de Investigación Científica por un traballo sobre neurofisioloxía. Exerceu a docencia na Universidade de Valencia entre 1952 e 1958. Durante a súa estadía valenciana colabora, como investigador do Instituto Cajal, dependente do CSIC, no laboratorio de Neuropatoloxía. En 1952 dirixe a construción do Palencefalógrafo, un equipo que permite, mediante impulsos eléctricos, o estudo de tumores cerebrais.

Cando xa se preparaba para optar á cátedra da súa especialidade, na facultade de Medicina de Valencia, a piques de cumprir os 40 decide presentarse á praza de neuropatólogo convocada para o Laboratorio Nacional de Brookhaven. As amizades e coñecementos adquiridos durante a súa estadía en Montreal tiveron moito que ver na consecución desa praza. Comezan os anos sesenta. En Brookhaven incorpórase ó laboratorio de Medicina, onde investigará os efectos dos neutróns no cerebro humano, buscando métodos terapéuticos baseados na captura de neutróns para a loita contra tumores cerebrais. Tamén tivo ocasión de estudar os efectos e posibles lesións cerebrais das correntes de protóns de alta enerxía que, potencialmente, podía recibir un humano no espazo... Eran os anos da carreira espacial de americanos e rusos.

Logo dunha breve estadía en Carolina do Norte, cunha longa escala en Valencia, en 1965 trasládase a Alemaña. En Friburgo realiza traballos sobre a rexeneración da médula ósea destruída por radiacións nucleares. Unha vez creada a Comunidade Económica Europea e, con ela, as súas primeiras institucións, no seu seo nace unha Comisión Europea de Enerxía Atómica, a Euratom, nutrida por profesionais formados principalmente nos Estados Unidos. Malia que España non pertencía á CEE, a súa experiencia americana fíxolle acredor dun relevante posto na Euratom. Calvo Garra traballa no equipo do doutor Fliedner, quen, tres anos máis tarde, marchará para a nova Universidade de Ulm levando consigo boa parte dos seus colegas.

Así, tres anos despois de chegar a Alemaña, Calvo Garra trasládase a Ulm, onde exercerá como profesor e investigador. Nesta faceta consegue, entre outros logros, illar as células sanguíneas formadoras das células tronco, células nai das primeiras.

Ulm é unha cidade alemá de tamaño medio situada no sur do país, entre Stuttgart e Munich, á beira do río Danubio; unha vila moderna, cun excelente sistema de transporte e unha universidade que abrangue numerosas especialidades: medicina, económicas, informática...

En Ulm estudará os efectos das radiacións atómicas en Hiroshima e Nagasaki, así como os das de Chernobil, para o que viaxa unha tempada a Rusia. Con 70 anos deixa a Euratom, aínda que mantén unha activa colaboración coa Universidade de Ulm, grazas ó seu nomeamento como profesor emérito.

No ano 1975 participa na V Reunión de Neurocirujanos de la Seguridad Social, celebrada en Valencia, a vila na que se formara profesionalmente. Unha das crónicas xornalísticas da época, publicada no ABC, refírese a el e ó congreso con estas palabras: “Se han reunido en Valencia más de 25 grandes figuras de la especialidad, entre los que se encuentra el valenciano Doctor Wenceslao Calvo Garra, consejero de la Comisión Europea de Energía Atómica y referencia de los laboratorios de histología y microscopia electrónica de la facultad de Medicina de Ulm, en Alemania”.

En xullo de 1989, Wenceslao Calvo Garra visita Lalín para recibir unha cálida homenaxe e o nomeamento como Fillo Predilecto de Lalín, sendo alcalde da vila, que dende entón ten unha rúa que leva seu nome, José Cuíña Crespo.

Agora que tan de actualidade está a falta de saída profesional de moitos investigadores españois, toman forza as verbas de Wenceslao Calvo Garra cando afirmaba, xa xubilado: “Non vin nas nacións nas que traballei número tan grande de mozos que tiveran, ó rematar a carreira, tanto entusiasmo por traballar na investigación como en España, nin tan poucos que continúen nela ós poucos anos de intentalo. Esta perda de vocación resulta moi lamentable e déixanos nun lugar secundario na ciencia europea”. Acompañaba esta reflexión lamentándose da falta de formación en idiomas da sociedade española.

Foi Calvo Garra un home familiar, orgulloso da familia, á que lle atribuía boa parte dos seus éxitos e a razón dos seus esforzos. El atopou na súa muller o apoio e comprensión que a moitos científicos e investigadores “lles falta”, segundo el mesmo ten reflexionado. Os seus descendentes, agás ocasionais visitas do seu fillo Juán José, manteñen hoxe escasos ou nulos vencellos coa terra natal do seu pai.

P.D.: Wenceslao Calvo Garra é, malia o seu traballo, un gran descoñecido na súa vila pero tamén, paradoxalmente, entre moitos colegas de profesión, como quen isto asina tivo ocasión de comprobar entre respectables médicos e até investigadores da área sanitaria e universitaria compostelá. Un descoñecemento aínda maior no relativo ás súas orixes lalinenses.


® Benito García / Faro de Vigo
O uso total ou parcial deste texto está autorizado, supedidato á cita da súa  fonte orixinal

José Rodríguez González. O matemático de Bermés.

Poucos lalinenses teñen sido tan “internacionais” no desenvolvemento da súa actividade profesional como o Matemático Rodríguez. A das matemáticas –foi o primeiro matemático galego de relevancia–, a agronomía, a xeodesia e a mineraloxía son as facetas que marcaron a súa vida. Este claro expoñente da Ilustración ten entre os seus méritos o traballo desenvolto á fronte dunha cátedra na Universidade da cidade do Apóstolo e os servizos prestados ós Gobernos de España, o Reino Unido, Francia e Rusia.

José Rodríguez González naceu en Bermés en 1770 e finou en Compostela en 1824. Aprendeu a ler el só e foi o cura da súa parroquia quen, consciente da súa mente privilexiada, o recomendou para estudar, primeiro en Monforte e logo en Compostela, cos xesuítas. Bacharel en Filosofía en 1790, pasa logo a realizar estudos de Teoloxía. En 1798 xa imparte clases de matemáticas na facultade de Medicina e gaña a cátedra por oposición no 1800. Non deixa de estudar e, durante os tres anos seguintes, cursa Botánica, carreira que remata en 1803, antes de se trasladar a París para realizar estudos de matemáticas e astronomía. Será na capital francesa onde coñeza o científico Jean-Baptiste Biot, con quen manterá relacións profesionais no futuro inmediato.

Con só 26 anos, José Rodríguez González xa se ten feito un nome, froito do seu traballo como catedrático e das aportacións que vai facendo durante a súa estadía en París. Chegan a España boas a abundantes referencias ó goberno da nación que, dende 1806, o incorporará a numerosos traballos científicos internacionais, principalmente relacionados con medicións de arcos meridianos. Son anos de liortas con Inglaterra –o ano anterior librárase a batalla de Trafalgar–, anos de “afrancesamento á forza” da sociedade española, que en 1808 verá a José Bonaparte coroado rei. Nestes anos, outro lalinense vive en Madrid os últimos anos dunha gloriosa carreira: Francisco Gil Taboada, que fora vicerrei do Perú e por esas datas era capitán xeral da Real Armada de España –coa ocupación dos franceses foi o único membro do Gabinete que se negou a seguir no “goberno títere” e na segunda invasión, xa octoxenario, negou xuramento de obediencia ó “rei intruso”, José Bonaparte–.

Pero volvamos a 1806. Nese ano, o Goberno do Estado desígnao, con José Chaix, para un comisariado español que se encargaría das medicións do arco meridiano, tarefa que desenvolve xunto ós franceses François Arago e Jean-Baptiste Biot, co obxectivo de prolongar o arco “francés” até a illa de Formentera; rematan este traballo pero non poden seguir coa prolongación sur ante a situación política que se está a vivir en 1808. O mesmo Rodríguez explica nunha carta que “las circunstancias políticas no permitieron operaciones subsiguientes, como medio de comprobar los resultados, por la medición de una base que fuese independiente de la obtenida antes en Francia”. O feito histórico é que a primeira grande operación xeodésica do século XIX foi a prolongación cara a España deste “meridiano de Francia”, realizada anos antes por Mechain e Delambre. O encargo foi realizado polo Bureau des Longitudes, e no traballo interviñeron, como xa apuntaramos, François J. Dominique Arago e Jean-Baptiste Biot, por parte de Francia, e José Chaix e José Rodríguez González, por parte de España.

Eminente astrónomo, físico e xeodesta, Arago foi secretario do Bureau des Longitudes e director do Observatorio de París, e colaborou con Biot na medida do índice de refracción do aire. Pola súa banda, Biot, un dos máis relevantes físicos, astrónomos e matemáticos da historia francesa, descubriu a xeración de campos magnéticos e a polarización da luz. Como outro lalinense, Ramón Aller Ulloa, un cráter da Lúa leva o seu nome, honra reservada a uns poucos científicos.

Rodríguez González chegará tamén á Rusia dos zares para realizar diversos traballos xeodésicos por iniciativa de Alejandro I, quen o invita a dirixilos logo de se facer mundialmente coñecido pola súa participación, xunto a Biot e Arago, no enlace das illas Baleares coa triangulación da Península.

Anos despois, o astrónomo lalinense Ramón María Aller recollerá no libro que escribiu sobre Rodríguez para o Seminario de Estudos Galegos que nas actas da Universidade de Santiago, da que Rodríguez era catedrático, se pode ler: “Tuvo este Claustro la mayor satisfacción al ver con cuantas instancias fue V. convidado pª que tomase a su cargo el importante destino de la dirección del depósito geográfico del vasto Imperio de todas las Rusias, que S.M.I. sabe grangearse la estimación de los sabios atrayendo a sus dominios los de todas las naciones. Pero si bien este Cuerpo se honra en que un catedrático suyo hubiese merecido tantas distinciones, no puede menos que confesar cuanto se complace al ver que con firme y heroica resolución supo V. preferir a estas ventajas el destino de Profesor de Astronomía en el Museo de Ciencias Naturales y el encargo de la organización del Observatorio de Madrid con que S.M. acaba de agraciarle”.

Finalmente, Rodríguez González renuncia ós traballos xeodésicos en Rusia, que foron realmente iniciados baixo a dirección de Frederick G. Struve, astrónomo alemán ó servizo do zar, e o xeneral Tenner, que “observaron una cadea de 258 triángulos que cubrían un arco de meridiano de 25º 20’ dende o Danubio até o norte, enlazada posteriormente coas redes europeas”.

Se non a máis importante, cando menos a máis coñecida faceta do noso lalinense ilustre foi a dos traballos desenvoltos para a coroa británica. En 1809 o Goberno español encárgalle que estude os establecementos e medios cos que conta Inglaterra para o estudo da astronomía, así como as súas posibles aplicacións para a xeografía e a navegación. Chega a formar parte do grupo de científicos que foron quen de triangular o meridiano 0 (máis coñecido como de Greenwich, que na Península pasa por Monte Perdido, nos Pirineos, e Denia, en Alacante), corrixindo un erro que persistía na época. Durante a súa estadía inglesa, que remata en 1812, publica os resultados do traballo realizado baixo o título Observations on the measurement of three degrees of the meridian, que é presentado na Royal Society. Nel corrixe as conclusións tiradas das observacións e cálculos realizados por William Mudge na medición do arco entre Clifton e Dunnose, poñendo en evidencia os seus erros de observación. Contemporáneos seus como Delambre ou Von Zarch conviñeron no axeitado das súas conclusións.

Volve á súa cátedra en Compostela, aínda que un par de anos máis tarde collerá de novo as maletas rumbo a Alemaña. A mineraloxía semella ser a principal razón para aceptar un traballo, tamén “por encargo” gobernamental, que o levará a residir alí entre 1815 e 1817, onde é coñecido como Joseph ou Pedro Joseph. A súa primeira parada é a Escola de Minas de Friburgo, na Saxonia, onde establecerá contactos con Abraham Gottlab Werner, o pai da xeoloxía e mineraloxía modernas. Logo pasará pola Universidade de Göttingen. Alí escribirá Ueber die Gröfsenverhältnisse des Erd-Sphäroids, publicado en 1817 na revista Zeitschrift für Astronomie und verwandte Wissenschaften. Neste traballo aborda diversos aspectos relacionados coa xeodesia e, nomeadamente, sobre as “proporcións do esferoide terrestre”, analizando o “achatamento” do globo. José Rodríguez introduce este traballo coa seguinte afirmación: “Pero, se ben todas estas medicións conveñen en outorgarlle á Terra unha forma elíptica, ensanchada no ecuador e achatada nos polos, non concordan o suficiente entre elas como para poder deducir diso o valor do achatamento e outras proporcións”.

De volta de Alemaña, unha longa estadía en París sérvelle para entrar en contacto con René-Just Haüy, que lle regalará unha colección dun milleiro de modelos cristalográficos, depositada ó seu pasamento na Universidade de Santiago. Retorna a España logo de aceptar a oferta do Museo de Ciencias Naturais para desenvolver a cátedra de Astronomía do Observatorio de Madrid.

Ilustrado, liberal e comprometido co seu tempo, exercerá como deputado por Galicia nas Cortes españolas entre 1821 e a súa morte, en 1823. Del só se conservan, como documentos escritos, os dous traballos citados, elaborados en Inglaterra e Alemaña, así como os escritos ou rexistros de comunicacións epistolares coa Universidade de Santiago. Estes últimos constitúen o centro do traballo desenvolto por Ramón Aller Ulloa para o Seminario de Estudos Galegos sobre a vida e obra do seu paisano e “colega” matemático.

P.D.: A biografía de José Rodríguez González aínda está por escribir. Quero reflectir con esta afirmación o pouco que se ten profundizado na súa figura. É un traballo por desenvolver o de “sacar á luz” a vida e obra dun fillo ilustre cuxa figura non foi suficientemente analizada (nin no humano nin no científico) até os recentes traballos de Víctor Naverro ou dos profesores Docobo e Iván Fernández, do Observatorio Astronómico Ramón María Aller de Santiago. Se cadra, unha maior divulgación nestes anos do traballo de Ramón Aller sobre o Matemático de Bermés tería contribuído a paliar o descoñecemento desta figura.

Dun xeito especial, damos as grazas a Iván Fernández Pérez pola súa colaboración, nomeadamente sobre a pouco coñecida etapa “alemá”(ver Revista da Real Academia Galega das Ciencias–2011) e, como lalinense, polo traballo de difusión da figura do Matemático Rodríguez.


® Benito García / Faro de Vigo
O uso total ou parcial deste texto está autorizado, supedidato á cita da súa  fonte orixinal

JOAQUÍN LORIGA TABOADA (II)

Tenente de Artillería con 22 anos e piloto de aeroplanos con 26, con ampla experiencia en combate, antes de cumprir os 30, Loriga conseguiu ser xefe de escuadrilla, titulado na École Supérieure d'Aeronautique de París, piloto de probas do autoxiro C-6, de Juan de la Cierva, e, ós 31 anos de que o viran nacer as verdes terras de Lalín, integrante do raid Madrid–Manila. E cando un vive tan á présa, a morte temperá (ás portas dos 32 anos) non pode facer outra cousa que acrecentar a súa lenda e inserir con letras de ouro na historia da aviación e na da súa terra natal o seu nome: Joaquín Loriga Taboada.

O voo Madrid–Manila e os seus vencellos con Lalín son as dúas caras máis coñecidas dun dos máis importantes aviadores da historia. Ámbalas dúas están unidas a dous aparellos que lle deron moitas horas de ledicia a Loriga. Un deles foi o que o levou a Manila, o avión Breguet XIX, un biplano de 450 CV, de dúas prazas, con capacidade para 900 litros de combustible, 1.500 km de autonomía e capacidade para 220 quilos de carga engadida. Este aparello, de orixe francesa e perfecto para bombardeo lixeiro e recoñecemento, voou por primeira vez en 1920 e del fabricariase anos despois un modelo chamado Breguet XIX Loriga, de 650 CV.

O outro aparello foi o Avro 504 K, que serviu de base para o autoxiro C-6 que el pilotaba. Con este mesmo aparato co que fixera o raid Madrid–Manila vai facer outro moi recordado polos galegos e, en particular, polos lalinenses, o que o trouxo a Galicia para recibir homenaxes e honores, nomeadamente en Lalín e Vigo. Unha particular viaxe de ida e volta a Madrid de case dúas semanas, con escalas en Burgos, León, A Rúa de Petín, Lalín, Santiago, A Coruña, Pontevedra, Panxón...

VOO MADRID–MANILA

Aínda que se viña preparado dende outubro de 1924, o 5 de abril de 1926 tres Breguet XIX equipados cos novos motores Lorraine de 450 CV despegan de Cuatro Vientos con destino ás illas Filipinas. Ó mando, os capitáns Gallarza, Loriga e Esteve e os sarxentos mecánicos Calvo, Pérez e Arozamena, con aparatos bautizados cos nomes de Fernando de Magallanes, López de Legazpi e Sebastián Elcano. Viña de nacer a Patrulla de Raid Elcano.


Todo vai ben até O Cairo. Na etapa, o avión de Martínez Esteve sofre unha avaría e aterra no deserto, onde o piloto permanecerá cinco angustiosos días antes de ser descuberto e salvado por un avión da RAF que, ó día seguinte, rescataría tamén o seu mecánico.

Loriga e Gallarza continuaron o voo e o 24 de abril chegaban ó aeródromo de Bien Hoa, a 25 quilómetros de Saigón. O curto treito Saigon-Vink-Hanoi-Macao, de só 2.100 quilómetros, foi o más complicado tanto para a mecánica como para os expedicionarios, principalmente cando padeceron as avarías producidas por unha nube de mosquitos. Outros incidentes retrasaron logo a partida, resultando significativo o do 1 de maio, no traxecto Hanoi-Macao; Loriga viuse obrigado a tomar terra en Tien Pack, na costa meridional da China, onde o seu avión quedou avariado. O lalinense explicouno, meses máis tarde, con estas palabras: “De haber encontrado a mano un suelo despejado para el descenso, a buen seguro que no hubiese alcanzado carácter de irremediable el accidente, puesto que consistía en una simple fuga de agua... Mas en aviación, como en otros aspectos de la vida, de pequeñas causas suelen nacer grandes catástrofes”, en alusión a que á fin o motor agarrotouse e quedou inservible. A reparación non foi posible dado que se achegaba a estación monzónica, coas súas choivas torrenciais, e facíase preciso continuar axiña e non esperar a chegada do motor de reposto. Tras rescatalos un barco portugués, Loriga reúnese con Gallarza e, xuntos, deciden seguir a Filipinas nun só aparello que ocuparon deixando os respectivos mecánicos en terra.

Ámbolos dous capitáns voaron o día 11 dende Macao a Aparri, ó norte da illa de Luzón e, dende alí, continuaron a Manila, onde aterraron o día 13, recibidos por unha multitude que os aclamaba. A aventura culminara. Realizaran o raid en 18 etapas correspondentes a 16 xornadas de voo, levoulles 39 días, cubrírono en 106 horas e 15 minutos efectivas de voo, facendo un total de 17.000 quilómetros.

LORIGA E LALÍN

Loriga Taboada veu ó mundo un 23 de setembro de 1895 no pazo de Liñares, na parroquia de San Martiño de Prado, no seo dunha familia influínte; o seu pai, Eliseo Loriga Parra, terceiro conde do Grove (o título foi herdado da súa irmá, que non tivo descendentes; de non ter morto, sería herdado polo noso protagonista, pero o destino fixo que o herdara a súa irmá Araceli, coa que rematou a liñaxe ó non ter descendentes directos). O seu pai chegou a xeneral de Artillería e desenvolveu os cargos de Mayordomo de Semana de Alfonso XIII e preceptor do Príncipe de Asturias, ademais de ser valedor da carreira que anos máis tarde emprendería o seu fillo no exército. A súa nai, Esperanza Taboada Bugallo, era descendente da liñaxe dos Taboada, do pazo de Liñares.

A súa formación infantil tivo ás casas familiares do condado do Grove, en Cambados, e de Liñares, como principais centros. Só tiña 17 anos cando ingresa na Academia de Artillería de Segovia.

Volverá á pequena vila de Lalín, que ía crecendo á sombra de Lalín de Arriba e Donramiro, a recibir unha multitudinaria homenaxe xa internacionalmente laureado e aplaudido nas tres facetas que marcaron a súa vida: o autoxiro, o voo Madrid–Manila e o conflito bélico do norte de África. Invitado polos “poderes” locais da época, o 23 de xuño de 1927 chegaba, non podía ser doutro xeito, ós mandos dun avión Avro 504, co que aterrou no Monte do Toxo. Logo de dar algunha volta sobre estas terras, foi recibido por centos de veciños que o acompañarían até a vila e entre os que se atopaba o seu pai, o aínda coronel e preceptor da S.A.R. o Príncipe de Asturias. Inaugurouse unha rúa co seu nome, celebrouse misa, percorréronse as rúas engalanadas... A instancias das autoridades abriuse unha subscrición popular para lle regalar un avión, fondos que o destino faría que fosen para a súa homenaxe póstuma: erguer a estatua de Loriga.

Logo visitaría Santiago, A Coruña, Pontevedra, Panxón e Vigo, onde unha rúa levaría o seu nome e se achegaría até o xa consolidado xornal Faro de Vigo. En todos os lugares repetíronse recepcións, homenaxes, desfiles e, por suposto, voos acrobáticos do aparello de Loriga para deleite de milleiros de galegos. Case dúas semanas despois da súa aterraxe en Lalín retorna a Madrid para retomar as súas tarefas militares e atopa a morte o día 18 de xullo, logo de entrar en perda o avión Albert do aviador Magnard, quen lle permitira probar a “moderna” máquina.

O cadáver foi levado ó Hospital Militar, en Carabanchel, a onde acudiron as principais autoridades civís, militares e, claro está, os seus pais e a súa esposa, con quen casara sen o coñecemento familiar. Despois dos trámites de rigor e da xornada de instalación da capela ardente, Joaquín Loriga foi trasladado polos seus familiares a Galicia en tren para recibir sepultura en Losón, mentres voaban avións por riba da comitiva fúnebre en homenaxe ó insigne piloto. Perdida a vinculación familiar coas terras de Prado, anos despois trasladouse o seu corpo a Madrid.

Lalín rendeulle unha derradeira grande homenaxe o 27 de agosto de 1933 coa inauguración dunha escultura, obra de Francisco Asorey.

En 1927 ascendeu a comandante por méritos de guerra contraídos no período das accións de 1924-1925 e publicou, en colaboración con Gallarza, o libro El vuelo Madrid–Manila. Recibiu a Medalla Militar e a Cruz Laureada de San Fernando, foi nomeado Doutor Honoris Causa pola Universidade de Santo Tomás e fillo adoptivo da cidade de Manila, Medalla de Ouro de Ultramar, Medalla da Liga Internacional de Aviadores e, como non, fillo ilustre da súa vila natal.

P.D.: Un agradecemento especial ó coronel do Exército do Aire don Emilio Herrera Alonso, a nosa máis fiable fonte de información, quen co seu perfil de Loriga en Cien aviadores de España, contribúe a poñer en valor non só o lado “aventureiro” dun piloto de raids. Tamén, ó xeneral de Brigada Carlos Pérez de Uríbarri, director do Instituto de Historia y Cultura Aeronáuticas e, por suposto, ó Arquivo Histórico do Exército do Aire por esas imaxes que custodia e puxo amablemente á nosa disposición. José Warleta e a Revista de Historia Aeronáutica axudáronnos a calibrar a importancia de Loriga para o éxito do autoxiro.

Todos eles, servidores públicos, “namorados do aire” que traen recordos a este “xunta palabras” do himno que durante un tempo tiven ocasión de cantar acotío: “Alcemos el vuelo sobre el alto cielo, lejos de la tierra la esperanza nos lleva detrás. El aire en la guerra comienza a ser paz.”


® Benito García / Faro de Vigo
O uso total ou parcial deste texto está autorizado, supedidato á cita da súa  fonte orixinal

JOAQUÍN LORIGA TABOADA (I)

A historia deste fillo ilustre de Lalín ben puido ser outra. A dun militar, oficial de artillería que na súa breve etapa como militar “de terra” xa revelara o seu valor e coraxe na batería de montaña de Melilla sería outra historia de chegar a triunfar a proposta de baixa e retorno á súa unidade feita polo xefe da Escola de Pilotos de Alcalá de Henares. Pero foi a intervención do director do Servicio Aeronáutico, o xeneral Soriano, a que facilitou que rematara o período formativo de trinta horas de voo, as suficientes para que Loriga, seguramente empurrado polas ansias de demostrar a súa calidade, se fixese acredor da recentemente creada titulación de Piloto de Aeroplano de Guerra.

Nacía un 23 de setembro de 1895, ó mesmo tempo que se inventaba o cinematógrafo dos Lumière que anos despois o filmaría, pois será esta a ferramenta de traballo a empregar no lanzamento mundial do autoxiro que el “soubo domar”.

Dentro desta serie de Fillos Ilustres, desta volta dividida a súa publicación en dúas partes, interésanos máis analizar as distintas facetas da súa curta vida que facer unha narración cronolóxica delas, dende o convencemento de que Loriga foi moito máis que o protagonista dun voo histórico, protagonista que, por certo, non rematou ós mandos da súa aeronave: cousas da técnica.

MILITAR PRIMEIRO, LOGO PILOTO DE GUERRA

Foi Joaquín Loriga un oficial precoz (a necesidade bélica de efectivos axudaba). De feito, gradúase como tenente de artillería con 22 anos e logo dunha breve estadía en Vitoria, vai destinado a Melilla, onde se integra nunha unidade de montaña e participa en numerosas escaramuzas e enfrontamentos bélicos, a conta dos que se lle recoñece reiteradamente o seu valor.

En 1920 a Loriga chéganlle novas da convocatoria de prazas de piloto para a consolidación da incipiente arma da Aeronáutica Militar. Solicita o seu ingreso e o consegue, obtendo o título de piloto en decembro do ano seguinte. Destinado a Tetuán, serve nunha escuadrilla de biplanos Ansaldo, coa que realiza diversas misións de bombardeo sobre Bukabrit, Sidi Also e Yebel Hezzana. A pouca fiabilidade destes aparellos provoca a disolución da escuadrilla. Tralos incidentes mecánicos, en febreiro de 1922 os avións son repatriados e o persoal, integrado noutras escuadrillas de Marrocos. O entón capitán Loriga pasa a mandar a 3^a escuadrilla do Grupo III, con sede en Sania Ramel, en Tetuán.

Logo de que, na primavera, o gobernante árabe Abd el Krim decidira tomar o Peñón de Vélez de la Gomera, cando xa estaba a piques de conseguilo con sistemáticos bombardeos, o 13 de abril, coa gornición ó límite do esgotamento e sen municións nin víveres, o capitán Loriga ataca, á fronte de catro aeroplanos, as posicións inimigas con tal efectividade que, despois da acción aérea, a harka de Abd el Krim viuse obrigada a abandonar o intento de conquista. O Peñón mantívose e por mar puido ser reforzado cunha compañía e abastecido de víveres e municións. Catro días máis tarde, a escuadrilla de Loriga esnaquiza as filas dos que asediaban a posición española de Miskrel-la.

Por esta e as demais acción de guerra concédenlle a Medalla Militar Individual, que é razoada así polos seus superiores: "Oficial entusiasta y decidido, presta excelentes servicios en ambas zonas del Protectorado, distinguiéndose extraordinariamente el 13 de abril de 1922 en el bombardeo de los poblados de la costa del Peñón de Vélez de la Gomera, y el 17 del mismo mes, en las proximidades de Miskrel-la para defender la posición sitiada por el enemigo. Piloto diestro y audaz, desarrolla una gran actividad simultaneando su actuación en escuadrillas de bombardeo con reconocimientos en la escuadrilla de caza, la que no teniendo misión de combate aéreo por carecer de aviación el enemigo, es empleada, por la velocidad que desarrolla, como de vigilancia extrema y reconocimiento rápido. Realiza numerosas misiones de reconocimiento y bombardeo y asiste a gran número de operaciones, siendo muy distinguida su actuación en las realizadas los días 28 y 31 de mayo y 5 de junio, reconociendo desde el amanecer, en un avión de caza, continuamente el frente, debiéndose a su actividad y pericia el descubrimiento del campamento del Burrahal, en la orilla izquierda del Xemanar." Estas xestas foron realizadas a bordo de biplanos Martinsyde, que Loriga pilotaba despois dun curso de caza no que aprendeu esta técnica con avións Spad.

Remata o ano 1923 e Loriga deixa o combate para se desprazar a París e obter o título en Enxeñería Aeronáutica, na École Supérieure d'Aéronautique. Finalizado o curso, en xuño de 1924, colabora co traslado a España de doce avións bipraza Henry Potez-XV A.2, que consolidarán a división aérea do exército renovando as unidades de Marrocos.

O AUTOXIRO “DE LORIGA”

A participación de Loriga no desenvolvemento do autoxiro e os éxitos de Juan de la Cierva Codorníu teñen a súa orixe na resolución dos problemas que evitaban o éxito dun aparello precursor do que, co tempo, coñecemos como helicóptero. A fórmula da rotación era coñecida, pero non experimentada, e o autoxiro veu resolver os atrancos existentes. De 1920 a 1925 Juan de la Cierva vai perfeccionando o aparello até chegar ó C.6 (sobre un triplano Avro 504 K) que, nas mans de Joaquín Loriga, comeza sete meses despois da súa fabricación a dar de si o que en teoría o inventor esperara del.

“Un buen día, uno de los mejores pilotos militares españoles, el Capitán de Artillería Joaquín Loriga Taboada [...] destinado a Cuatro Vientos como profesor de clasificación vio el autogiro y se interesó en él. Los tres vuelos realizados por Loriga los días 9, 11 y 12 de diciembre de 1924 fueron definitivos para la historia de Juan de la Cierva y su invento”. Con estas palabras o relataba hai uns anos o experto e escritor José Warleta Carrillo en Aeroplano. Loriga facía que a nave “colgara” do rotor, que se desprazara con control, que respondera ás ordes dos mandos e que aterrara nun curto espazo. De la Cierva sentenciaba logo da proba: “Hizo no una entrada en pérdida, sino un descenso civilizado.”

Por fin, o autoxiro era algo máis que un avión cunhas pas que rotaban por riba do piloto. O terceiro día de probas, Loriga levou o aparello de Cuatro Vientos a Getafe en 8 minutos. O obxectivo era que o mundo coñecese a fazaña, pero o lugar axeitado para iso era o Salón Aeronáutico de París, que se celebraba esa mesma semana. Non había tempo para levar o aparello a Francia e demostrar o logro. Loriga subiu ó tren portando unha cinta de película. A fazaña fora filmada cun “moderno” cinematógrafo, o mesmo instrumento que os Lumière patentaran o ano en que o aviador nacera en Lalín. O piloto puido proxectar e explicar o logro o día 17 na Société Française de Navigation Aérienne. Franceses e despois ingleses verían voar o aparello ó tempo que se fabricaba un C.6 bis (con rotor estilo buxaina: pivotes envoltos cun cable), que espertaría meses despois o interese de Harold Pitcaim, en Filadelfia (EE. UU.), quen quería desenvolver o helicóptero dun só rotor e que resultou decisivo no futuro de Juan de la Cierva e o seu invento.

O 16 de xaneiro de 1925, nunha proba ante os representantes ingleses da Casa Vickers, o motor rotativo Rhône parou cando voaba por riba dos 50 metros. O lalinense foi quen de facer un descenso controlado a hélice calada, facendo unha aterraxe na que recorreu escasos 18 metros até deter a aeronave. O 24 de xuño Loriga realiza con este modelo unha demostración ante o rei Alfonso XIII, do que recibe parabéns e mostras de satisfacción. O 4 de setembro o C.6 bis foi embarcado cara a Londres, a onde o piloto non puido viaxar por mor dunha enfermidade. De la Cierva, moi criticado mesmo polo propio rei por non querer esperalo, solicita entón os servizos de Frank Courtney. A demostración do día 19 causou sensación e o aparello e o seu inventor consolidáronse internacionalmente, aínda que o seu futuro escribiríase en letra inglesa, logo de pasar a mans inglesas e estadounidenses patentes e dereitos, así como o perfeccionamento e fabricación de novos modelos... Pero esa xa é outra historia.

P.D.: A maior parte das semblanzas, biografías e artigos reducen case á anécdota a etapa en que Loriga se implicou no proxecto do autoxiro; só algunhas fontes militares e estudosos aéreos poñen este feito á altura que merece. A cuestión é que, con seguridade, nin De la Cierva nin o seu invento terían acadado o éxito colectado de non terse cruzado no seu camiño aquel curtido piloto de sangue galega.


® Benito García / Faro de Vigo
O uso total ou parcial deste texto está autorizado, supedidato á cita da súa  fonte orixinal