De Deza, toponímico apelido entre a lenda e a historia escrita

Andeca foi o penúltimo rei galego na época sueva. Foino durante un ano escaso, entre o 584 e o 585. Logo de destronar a Eborico e casar coa súa nai, sería sometido polo visigodo Leovigildo, que aproveita o conflito sucesorio para anexionar o reino suevo, depoñendo a Andeca e evitando a consolidación de Malarico no trono. Até aquí, a historia. As interpretacións (personalizables no xornalista, dramaturgo, novelista e historiador Benito Vicetto Pérez) convertiron a Audeca ou Andeca en Xandeca, e de aquí a Xan de Deça ou de Deza só quedaba un paso, paso abofé que discutido e discutible.

Son máis reservas que certezas as que se tiran da análise histórica desta personaxe. Tan só un autor, grande escritor e novelista pero non distinguido precisamente por ser considerado “de gran rigor histórico”, sitúa a este monarca suevo no ámbito lalinense. A historia escrita limítase a deixar constancia dun poderoso señor das terras do noroeste ó que as circunstancias fixeron efémero rei e as conxecturas históricas, lalinense ou, cando menos, dezán. As máis arriscadas achégano mesmo ó contorno dos castros –por entón habitados na súa meirande parte e orixe de moitas vilas: Dozón, Gresande, Palmou, Donramiro, Bermés, Bendoiro...–. O historiador ferrolán Benito Vicetto é quen ten ofrecido a cara máis dezá do noso protagonista, Xan de Deza, Andeca para os suevos sobre os que exerceu o seu reinado.


Feitos históricos, lendas e interpretacións mestúranse nas narracións de diversos historiadores e escritores; as máis controvertidas, as de Benito Vicetto, o gran (único talvez) defensor da “conexión dezá” de Andeca. De Vicetto, outro lalinense, científico e rigoroso en todos os seus traballos, Benito Varela, chega a dicir que “evoca con espíritu romántico y con imaginación ardiente...” a figura do efémero monarca suevo. Moito máis aceda, cuestionando a súa escasa valía como historiador, é a valoración que de Vicetto fai Erwin Koller na súa obra Suevos–Schwaben. Outra escritora, Victoria Armesto, publica en 1969 Galicia Feudal, onde lembra que “hubo un Xan de Deza protagonista de una tragedia galaica. El rey suevo Miró II, hombre muy piadoso y que sólo hacía lo que le mandaba San Martín Dumiense, murió dejando al príncipe heredero, Eborico, encomendado a su mujer Seguncia. Seguncia se enamoró de Xan de Deza quien, ambicioso de poder, mandó cortar el pelo de Eborico dejándole por ello –según costumbre de los suevos– incapacitado para reinar. Xan de Deza se hizo rey de Galicia, pero no disfrutó mucho tiempo del poder ya que fue derrotado por Leovigildo quien, a su vez, le corto las barbas y las melenas”. Un relato, polo demais, claramente influenciado pola “doutrina Vicetto” sobre os suevos e, en particular, sobre o feito de que Andeca e Xan de Deza fosen a mesma persoa.

Dende 1865 a Historia de Galicia de Benito Vicetto ofrece a “arriscada” teoría de que Andeca, ou Audeca, era en realidade Xan de Deza, veciño das terras do mesmo nome situadas na Galicia Central. A súa teoría semella casar máis noutra das súas obras, Los reyes suevos de Galicia, claro que esta é unha novela, xénero no que Vicetto foi un prolífico autor que lle fixo merecer o alcume do “Walter Scott de Galicia”.

Volvamos ós feitos históricos. No ano 411 d.C., con Hermerico como primeiro rei dende o 409, ano da súa entrada na Península, e logo de asinar un pacto co emperador Honorio, os suevos, xunto cos vándalos aslingos, ós que máis tarde expulsarían cara ó sur, inician unha lenta penetración en Galicia. Tras un acordo co resto dos pobos xermánicos ou bárbaros desprazados polos hunos da Europa Central –deixando para os vándalos e alanos o resto da Península– e deste xeito converten o noroeste peninsular no seu territorio. Na comarca de Deza co tempo xorde como tal o condado de Deza, como reflicten as actas do concilio de Lugo do ano 569, cunha configuración non moi distinta da actual.

Cara ó ano 583 Miro morre e sucédelle o seu fillo Eborico, quen estivo pouco tempo no trono, do que foi afastado por Andeca, que reinaría só nos anos 584 e 585. Malia estar prometido coa irmá de Eborico, isto non evitou que, no ánimo de fortalecer una nova estirpe real, Andeca casara coa nai desta e viúva de Miro, proclamándose rei.

No seu “asalto ó poder” Andeca estivo apoiado polo grupo máis radical da nobreza sueva, a prol de manter a independencia con respecto ó reino visigodo, con capital en Toledo. Capitaneados por Andeca, enfrontáronse a Eborico, que foi destronado, tonsurado e confinado en Beja, o mesmo que faría un ano despois Leovigildo con Andeca. A tonsura –corte de pelo– e o ingreso no clero eran situacións que, segundo as leis da época, inhabilitaban á persoa para o exercicio do poder civil.

As nupcias con Sisegunda, nai da súa prometida e do destronado Eborico, buscaban lexitimar unha liña de sangue no exercicio do poder suevo. Coa axuda de boa parte da nobreza, dende a sede da Corte, en Ourense, encamiñou os seus esforzos a marcar diferenzas co resto dos pobos peninsulares, a desvencellarse e a afastarse do poder visigodo reforzando o tesouro real. Esforzos que quedaron en nada, seguramente pola actitude tiránica do noso protagonista e logo das peticións de axuda de Eborico, sen esquecer o apetecible que resultaban as súas riquezas para o entón todopoderoso Leovigildo, co que a hoste de Andeca se enfrontou e sucumbiu despois dun erro militar amplamente narrado na época. O godo enganou o suevo cando este último o esperaba na “parte galega” do río Douro. O que fixo Leovigildo foi cruzar o río por unha zona situada máis arriba, sorprendendo así o campamento de Andeca.

As poucas referencias escritas a Andeca descríbeno como un poderoso “magnate” do seu tempo que exerceu o poder con tiranía e despotismo, o que deu xustificación a Leovigildo para iniciar unha campaña militar contra el, en defensa dos dereitos de Eborico. Tras prender a Andeca, fixoo tonsurar e ordenar presbítero para, deseguido, desterralo ós confíns do reino. No canto de restaurar a Eborico no poder, Leovigildo apoderouse do tesouro real, acrecentado polo acumulado por Andeca. A Gallaecia incorporábase así ó reino godo.

A historia volve mesturarse coa lenda: a Península está unificada baixo o mando dos visigodos, dos que un dos principais reis sería Wamba, ó que tamén a historia –lenda duns poucos– sitúa como natural de Castro de Dozón (son lexión pola contra os que outorgan esa honra a outras vilas, dende Ronda a Burgos, pasando por terras portuguesas) ou Égica, sobriño de Wamba. Estudosos da Heráldica sitúan a Égica como orixinario ou, cando menos, herdeiro destas terras, nas que sería o fundador da estirpe do señorío e posterior condado de Deza, a principios da centuria do 700. Witiza, o seu fillo, gobernou as terras de Gallaecia dende a sede real de Tui, para logo herdar o reinado.

Moito antes da chegada do milenio, a Historia, con maiúsculas, verá escrito o apelido ou o toponímico de Deza cando os sucesivos señores deixen unha pegada ben documentada como condes ou señores; así o fixeron Afonso e Gonzalo Betote, condes de Deza. Co tempo serán sucedidos polas estirpes dos Arias, dos Pérez e dos Suárez, señores de Deza... cuxas riquezas e herdanzas acabarán en mans dos condes de Lemos séculos despois.

Deixa constancia do poderío destas sagas Eduardo Pardo de Guevara en 2006, na Revista da Asociación Cultural de Estudos Históricos Nalgures, ó lembrar que “sobresalió la figura del arzobispo don Pedro Suárez de Deza, que gobernó la archidiócesis compostelana entre los años 1172 [?] y 1206. No es posible reconstruir la sucesión y trayectoria de este grupo familiar, salvo algunas noticias aisladas o sin contexto suficiente. En el Livro do Deão se consigna, por ejemplo, el matrimonio Alfonso Suárez de Valladares, hermano de Pedro Suárez o Sarraça, con doña Teresa Anes de Deza –o de Sas, como escribe J. A. de Sotto Maior Pizarro–, quedando de ellos un Fernando Alonso de Deza, que no dejó sucesión, y doña Mayor Alfonso de Deza, que casó a su vez con Gómez Enríquez de Provaos. A comienzos del siglo XIV sobresalió un nieto de estos últimos: el famoso Alonso Suárez el Churruchao, que fue mayordomo del infante don Felipe y adelantado mayor de Galicia; su oposición al arzobispo Fr. Berenguel culminó con su propio asesinato en el castillo de la Rocha, inmediato a Santiago”.

Tamén algunhas historias nos teñen atribuído “insignes” co mesmo apelido, cuxo topónimo ben podería proceder das terras sorianas do actual Ayuntamiento de Deza, terras vencelladas ós duques de Medinaceli e a ilustres sagas de homes de Igrexa.

E de volta ó noso Xan de Deza. Así, entre a historia e a lenda, foise creando unha figura, probablemente tan irreal como a dos poemas de Curros Enríquez, o Ciprianillo:

Xan de Deza, bon labrego,

que deixaches tanta sona

nas Castillas,

onde, manso boi galego,

fuche a gala, a flor e a tona

das cuadrillas.

P.D.: Moitos Xan de Deza para un Xan de Deza só!


® Benito García / Faro de Vigo
O uso total ou parcial deste texto está autorizado, supedidato á cita da súa  fonte orixinal