ILUSTRE EN FEMININO

O Dicionario da RAE fixa ilustre como o adxectivo que outorga distinguida prosapia (ascendencia), pero tamén define a persoa insigne, célebre... cuxa vida e obra transcenden o momento que lle toca vivir. Nesta segunda entrega desta serie de Fillos Ilustres non podemos por menos que invocar o artigo feminino e non dar por bo o que a Historia nos parece querer contar (ou non contar) de a quen facemos merecedores de tales adxectivos. Unha sociedade machista durante séculos trouxo como consecuencia a ausencia de proxección das mulleres lalinenses na súa Historia. Se é certa a frase de que detrás de todo gran home sempre hai unha gran muller (algún di que o que hai é unha muller sorprendida), esta non debe servir como argumento para que non nos decatemos de que detrás dunha gran muller está ela mesma, e só o tempo que lle tocou vivir evitou, en moitos casos, o seu desenvolvemento persoal, profesional ou intelectual.

Dende a educación até a empresa, pasando polas artes, os movementos asociativos ou a política, Lalín foi, é, terreo fértil para non poucas féminas que merecen, como o que máis, un lugar entre os que o seu exemplo profesional ou persoal os sitúa como referente social desta terra.

Moitas teñen sido xa as mestras que deixaron a súa pegada intelectual nos e nas lalinenses de onte e hoxe, todas merecedoras dun recordo por un traballo e unha vocación. Unha figura podería "encarnar" a importancia deste colectivo: Maruja Gutiérrez, educadora e empresaria en tempos en que no primeiro campo se lle consentía e no segundo nin se lle esperaba.

Nacida en Lalín, un dezaseis de xuño de 1908, formouse en terras pontevedresas nas Doroteas e na "escola normal". Titulada en Maxisterio cando o reinado de Alfonso XIII tocaba a súa fin, desempeñou a súa tarefa en destinos da provincia de Ourense e nas "clases privadas", polas que teñen pasado centos de rapaces. A súa vocación docente, aderezada cun grande espírito emprendedor, levouna a fundar con Ramón Aller, no 39, o Colexio do Sagrado Corazón no "Hospitalillo" –o actual Instituto Laxeiro de Lalín–, cuxas pedras foron muda testemuña doutros vinte e cinco anos de formación de centos de veciños de toda a comarca, sementando neles un futuro ilustrado e, en moitas ocasións, unha profesión que moitos nin albiscaban na súa infancia.

Dela fica unha lembranza de persoa solidaria, cunha gran capacidade de sacrificio e traballo, de vocación incansable e sensible coas necesidades de formación da súa veciñanza. Morre en 2003 deixando unha fonda pegada.

No campo, a muller foi a mantedora dunha gran parte das explotacións gandeiras de Deza, cando os pais, os maridos e os fillos "desertaron do arado" para traballar na construción ou nas empresas de servizos das vilas e, en non poucos casos, emigrar por un tempo deixando terras, gando e até fillos a cargo de esposas e nais. Moitas, convertidas á forza en pequenas empresarias, tiveron ademais activa participación en procesos cooperativos. Anónimas nun sector anónimo e nunca recoñecido.

Na gastronomía, a capital de Deza ten unha materia pendente de recoñecemento en dúas mulleres, nai e filla, Amelia Vilar e Teresa, durante décadas á fronte de Casa Abeledo. Foi este o templo do cocido até que moitos restaurantes e casas de comidas "subiron" a un carro que para os de fóra tivo, durante moitos anos, neste establecemento a súa referencia. Casa Abeledo, na  época da case centenaria Amelia, foi parada e fonda de arrieiros que percorrían o camiño entre Ourense e Compostela. Eran os tempos, entre outros, do "estraperlo", que serviu para longas sobremesas na cociña na que moitos comensais recibiron auténticas leccións da boca da matriarca familiar, hoxe recordada como a súa filla, que, agora na intimidade familiar, segue "bordando" este singular prato digan o que digan as "receitas oficiais".

En contra do que puidera parecer, e a pesar da citada falla de proxección da muller en épocas pretéritas, ningún ámbito se pechou nin se pecha por completo a estas. Tampouco a pintura e as demais artes. Algún exemplo queda representado por Mª do Carmen Calviño Iglesias, pintora nacida na Xesta no 1938, de familia de mestres e afincada dende nova na Coruña, onde desenvolve os seus estudos artísticos e realiza boa parte do seu traballo pictórico.

Luz Pichel González naceu en Anseán un 10 de xuño de 1947. Logo de estudar Filoloxía en Compostela, a partires de 1970 esta poeta galega fixa a súa vida en Madrid, onde exerce como catedrática de Lingua e Literatura nun Instituto de Alcobendas. A súa obra –El pájaro Mudo, La Marca de los Potros, Casa Pechada...– foi colleitando sucesivos premios de recoñecido prestixio literario: o Esquío de Poesía no 2006, o Ciudad de Santa Cruz en 1990 e o Juan Ramón Jiménez en 2004.

O binomio muller e letras, en Lalín, non ha ser un acontecemento pasaxeiro. Novas xeracións, como a de Alba Payo Froiz, veñen "xuntando palabras" con notable éxito e calidade.

A fame ou a falta de expectativas empurrou a moitos galegos que, como os irlandeses, non tendo máis terra polo oeste, fixeron, mar por medio, das Américas a patria de acollida. Foi o caso de dúas case descoñecidas: Manuela Vázquez López e María Saladina Failde Rodríguez, naturais de Lalín, traballadoras incansables no seo da Sociedade Hijos del Partido Judicial de Lalín en La Habana (entidade fundada por Cándido Lamas e José Fraiz Andón como presidente e secretario). Ámbalas dúas traballaron arreo pola difusión da cultura e pola recuperación das tradicións galegas entre a colectividade residente en Cuba no pasado século. Na actualidade, poucos lalinense de primeira xeración quedan neste colectivo que segue mantendo o nome de Lalín na "illa bonita". Actualmente, outra muller xa nacida alí preside o colectivo: Icelda Tamayo.

A política democrática deixa un nome escrito nas hemerotecas do Parlamento Español, Lucita Villar Jar. Primeira e única muller que representou a comarca como Deputada en Cortes, foi vogal da Comisión de Cooperación Internacional para o Desenvolvemento, vogal da Comisión Mixta de Relacións co Defensor del Pueblo e vogal da Comisión Mixta dos Dereitos da Muller. Máis aló de filias e fobias, ten un sitio na Historia pola exclusividade e relevancia das funcións desempeñadas. Naceu un 5 de setembro de 1941 en Lodeiro e foi concelleira de Lalín e deputada do Grupo Popular na sexta e sétima lexislatura, até o 20 de xaneiro de 2004. Villar Jar foi e segue a ser unha convencida promotora do movemento asociativo feminino en Galicia, especialmente no relativo ó rural.

Hoxe as mulleres seguen a empurrar social e economicamente estas terras do interior. A universidade está –leva así xa algunhas décadas– chea de futuras catedráticas, investigadoras, escritoras e empresarias que inscribirán sen complexos o seu nome entre os fillos e fillas ilustres do Lalín do século XXI.

Un dito recorda que "non están todas as que son"... pero con seguridade "son todas as que están" e moitas outras fillas da bisbarra, ilustres todas elas nunha sociedade matriarcal e, a pesares diso, machista e pouco igualitaria.

 P.D.: A presenza da muller na política lalinense segue a ser materia pendente, relegándoa a un segundo plano en funcións de apoio e xestión, materia á que pouco contribúen os actuais gobernantes, cun sistema político que –nomeadamente no plano municipal– pecha as portas a moitas ilustres, e porén descoñecidas, veciñas sobradamente preparadas. No que se refire á igualdade de oportunidades, non chega con falar, por moi multitudinario que sexa o acto no que se fai.

® Benito García / Faro de Vigo
O uso total ou parcial deste texto está autorizado, supedidato á cita da súa  fonte orixinal